Op dinsdag 4 november kwam het Breedstedelijk Overleg Ongedocumenteerden (BSOO) bijeen in de Voormalige Stadstimmertuin in Amsterdam. Het BSOO is een stedelijk platform waarin organisaties, hulpverleners, advocaten, artsen, ambtenaren en mensen zonder verblijfsvergunning samenkomen om ontwikkelingen te volgen en ervaringen uit te wisselen.
Na de opening door Frederiek de Vlaming en Geeske Hovingh gaf Kawtar Koubaa van de gemeente Amsterdam een korte update over de stand van zaken in de stad. Er bestaan ideeën om het talent van ongedocumenteerde jongeren beter te benutten, maar dat is vaak lastig door wet- en regelgeving. Zo onderzoekt de gemeente of ongedocumenteerde kinderen toegang kunnen krijgen tot de Stadspas, maar daar is nog geen definitief antwoord op. Koubaa vertelde ook dat de winteropvang opnieuw opengaat, met dezelfde criteria als vorig jaar.
Toenemende nood en onzekerheid
Hierna werd door verschillende aanwezigen een update over de actualiteit vanuit hun werkveld gegeven. Zo vertelde Pablo Eppelin Ugarte van het Wereldhuis dat de organisatie al bijna een jaar tegen de grens van haar capaciteit aanloopt. Er is een duidelijke toename van mensen die hulp zoeken, onder wie veel personen met een Dublin-claim, vooral uit Nigeria en Oeganda. Tegelijkertijd slapen steeds meer mensen op straat, ondanks tijdelijke opvangplekken. Ook komt het vaker voor dat mensen in Amsterdam aankomen die al een verblijfsvergunning hebben in een ander EU-land, zoals Italië of Spanje. Zij hebben hier geen recht op opvang en belanden daardoor in totale rechteloosheid.
Het Wereldhuis merkt dat er steeds meer angst leeft onder ongedocumenteerden. Mensen vragen of het nog veilig is om naar de nachtopvang of naar een dokter te gaan. Veel mensen weten niet waarom het beleid verhardt, maar voelen het wel. Om de druk enigszins te verlichten, breidt het Wereldhuis de openingstijden uit. Vanaf 29 november is het ook in het weekend geopend, tot ongeveer 1 april.
Arja Schreij van het ACO vulde aan dat zij merken dat er mensen worden opgepakt door de politie. Daarom is er een kleine informatiefolder gemaakt waarin basisrechten worden uitgelegd. Die wordt uitgedeeld aan mensen zonder verblijfsvergunning, zodat zij weten wat ze kunnen doen als ze worden aangehouden door de politie.
Ook Petra Schultz nam het woord namens de coalitie Stop de Asielwetten. Zij vertelde dat de Raad van State opnieuw stevig kritisch was op de novelle die staatssecretaris Van Weel heeft ingediend, waarin onder meer de strafbaarstelling van ongedocumenteerd verblijf is opgenomen. In de Tweede Kamer bestaat een politieke meerderheid voor de strafbaarstelling van illegaliteit, of die er ook voor de novelle is, is nog niet zeker. In de Eerste Kamer is de situatie nog spannender: daar ligt de verhouding volgens haar vrijwel precies in evenwicht, waardoor iedere partij die van positie verandert het verschil kan maken. Petra riep aanwezigen op zich aan te sluiten bij de coalitie, zodat organisaties en individuen gezamenlijk kunnen reageren, elkaar kunnen informeren over nieuwe ontwikkelingen en op tijd tot actie kunnen overgaan.
Het EU-migratiepact: verschuiving van opvang naar controle
Het grootste deel van de bijeenkomst stond in het teken van het nieuwe Europese migratiepact. Femke de Vries van VluchtelingenWerk schetste hoe het pact niet alleen de regels verandert, maar vooral de houding van Europa ten opzichte van migratie. De nadruk verschuift van opvang en bescherming naar selectie en uitsluiting. Aan de buitengrenzen worden al detentiecentra ingericht waar mensen direct kunnen worden vastgezet, nog vóórdat zij toegang krijgen tot een asielprocedure. Hulpverleners mogen daar nauwelijks bij aanwezig zijn. Formeel heet dit “grensbewaking”, maar volgens Femke gaat het in werkelijkheid om afschrikking: laten zien dat Europa migratie beheerst door drempels te verhogen in plaats van rechten te waarborgen.
Een van de belangrijkste veranderingen van het pact is de scheiding tussen zogenoemde kansrijke en kansarme asielzoekers. Wie in de tweede categorie valt, bijvoorbeeld door afkomst uit een land met lage erkenningskans of doorreis via een ander EU-land, krijgt te maken met een versnelde procedure en een risico op detentie. Ook gezinnen en kwetsbare mensen kunnen hierin belanden, ondanks internationale afspraken die juist bescherming zouden moeten garanderen.
Het pact treedt naar verwachting op 12 juni 2026 in werking. Daarna wordt de positie van mensen zonder verblijfsrecht ingrijpend gewijzigd. Zo wordt een Dublin-claimant vanaf dan 36 maanden geregistreerd in binnen- en buitengrenssystemen. Ook worden vingerafdrukken vanaf zesjarige leeftijd verplicht opgeslagen, waardoor ook kinderen in toezichtstructuren terechtkomen.
Voor wie als “kansarm” wordt aangemerkt geldt: geen toegang tot werk, geen inburgering, geen taallessen en een reëel risico op langdurige detentie. Volgens Femke zal dat niet leiden tot minder mensen die ongedocumenteerd leven, maar juist tot méér mensen die zich terugtrekken in de anonimiteit.
Wat haar het meest zorgen baart, is dat de uitvoering van dit beleid uiteindelijk bij steden terechtkomt, terwijl gemeenten nauwelijks worden betrokken bij het ontwerp ervan. Hulpverleners en advocaten krijgen minder ruimte, maar lokale voorzieningen krijgen wél de gevolgen op straat, in de nachtopvang en in noodhulpvoorzieningen. “Het systeem wordt aangescherpt,” zei De Vries, “maar de samenleving krijgt de rekening.”
Hoe verder?
De bijeenkomst maakte duidelijk dat de situatie in Amsterdam al onder grote druk staat, maar dat het nieuwe Europese migratiepact deze druk verder zal vergroten. Mensen verdwijnen niet door beleid, maar verliezen wel rechten, toegang tot opvang en zichtbaarheid in het systeem. Terwijl het politieke doel controle is, wordt de sociale realiteit onvoorspelbaarder. De vraag die aan het einde bleef hangen was niet of het pact invloed gaat hebben, maar wie straks de gevolgen draagt wanneer opvang, recht en bescherming worden teruggeschroefd, terwijl de mensen zelf blijven bestaan.
Het BSOO werd georganiseerd door ASKV, de Regenboog Groep, het Rode Kruis Amsterdam Amstelland, Vluchtelingen Werk, Het Wereldhuis.